سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

یادداشت / آرمان ملی / ترحم بهزاد مدیر کل دفتر امور مراتع سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور
همانگونه که مستحضرید توجه به امنیت غذایی و توسعه پایدار در بخش تولیدات کشاورزی و منابع طبیعی ضروری است و توجه به امنیت پایدار غذایی موجب توسعه اقتصادی در بخش تولیدات می‌شود و مسلما بدون حفاظت از منابع آب، خاک، جنگل، مرتع و بهره برداری بهینه از آنها نمی‌توان به توسعه پایدار و تولید مطمئنی در کشاورزی دست یافت. هرچند برخی از موانع، تهدیدها و راه کارهای مرتبط با امنیت غذایی و توسعه پایدار وجود دارد ولی بهبود و اصلاح ساختارهای بخش کشاورزی، خروج از شکل سنتی و مکانیزه کردن فرآیندها، افزایش کمی و کیفی تولید محصولات کشاورزی و جلوگیری از اقدامات سودجویان در اراضی ملی از مهمترین راهکارهای رسیدن به توسعه پایدار است. پایداری اکوسیستم‌های مرتعی را می‌توان در ارتباط صحیح و منطقی بین عوامل زنده و غیرزنده متشکله آن جست‌وجو کرد. در بین عوامل زنده نقش انسان به‌عنوان مدیر سیستم در تنظیم و ایجاد ارتباط موزون و تعادل اکولوژیکی آن بارز و تعیین کننده است. در دهه‌های گذشته به علت روند افزایش جمعیت و عدم توسعه یافتگی، وابستگی جمعیت به مراتع کشور بیشتر شد. این جمعیت عظیم وابسته که هیچ گونه تناسبی با ظرفیت و توان طبیعی محیط ندارد از طرق مختلف در جهت بر هم زدن نظم و ارتباط و تخریب سرزمین اقدام نموده است.تخریب سرزمین اثرات نامطلوبی را بر سایر بخشهای اقتصادی کشور بر جای می‌گذارد، در این رهگذر بیشترین صدمات متوجه انسان به عنوان جزء اصلی اکوسیستم خواهد بود. بنابراین در راستای برنامه ریزی برای آینده بهتر چاره‌ای جز حفظ و بهره برداری اصولی از عرصه‌های مرتعی کشور وجود ندارد. متأسفانه در برنامه‌ریزی‌های گذشته دیدگاه حاکم بر مدیریت مراتع، بر اساس تولید علوفه و بهره برداری از آن استوار بوده است،به طوری که از سال 1397 تصمیم برآن شد تا به گونه‌‌ای عمل گردد که جهت گیری اصلی آن به سمت کاهش جدی فشار و متعادل کردن جمعیت انسانی و دامی با توان سرزمین بر اساس هماهنگ و هدفمندسازی سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات درون و برون بخشی باشد. در اینجا لازم است به اهمیت و سیمای مراتع کشور اشاره گردد، از مجموع حدود 165 میلیون هکتار سطح کشور، مراتع با مساحتی برابر84.8 میلیون هکتار معادل حدود 52 درصد وسعت کشور عزیزمان را در بر می‌گیرد که از این میزان تا پایان سال 1399 حدود 82 میلیون هکتار مورد ممیزی و بهره برداران واجد شرایط آنها شناسایی و برای40.2  میلیون هکتار از این عرصه طرح مرتعداری تهیه شده و از این میزان،22.3 میلیون هکتار احاله مدیریت گردیده است. این عرصه‌ها سهم بسزایی در تامین علوفه مورد نیاز دام‌های وابسته به مرتع، حفظ منابع پایه آب و خاک، جلوگیری از سیلاب، کنترل رسوبات مخازن سدها، نفوذ آب و افزایش منابع آب زیرزمینی، محیط زیست و حیات وحش، ترسیب کربن، تشکیل خاک، توسعه صنعت گردشگری، گردش آب در طبیعت، تنظیم آب و هوا، وابستگی اقتصادی معیشت بیش از یک میلیون خانوار بهره‌بردار به مراتع، ایجاد زیستگاه و جلوگیری از خسارت به زیستگاه‌ها، تولید و تامین گیاهان (دارویی، صنعتی، عطری، بهداشتی و خوراکی) و حفظ ذخایر ژنتیک گیاهی (8423 گونه گیاهی در قلمرو مراتع کشور گسترش دارند) و جانوری قابل انکار نیست. در حال حاضر سرانه مرتع در کشور یک هکتار و سرانه جهانی آن0.82هکتار است. 25 درصد ارزش هر هکتار مرتع مربوط به تولید علوفه و 75 درصد آن مربوط به ارزش‌های زیست‌محیطی برآورد شده که حدود10.7 میلیون تن علوفه در شرایط بارش نرمال در مراتع کشور تولید می­شود که حدود26.85 درصد از علوفه دام کشور با ارزش بیش از ۲۱۷۲۱۰ میلیارد ریال را تامین می نماید همچنین مراتع محل تولید و رشد گیاهان دارویی و صنعتی است که ارزش بازاری آن بیش از دو میلیارد دلار در سال است. بنابراین حفظ، احیاء، توسعه و بهره‌برداری از مراتع بیش از آنکه از دیدگاه تعلیف دام دارای اهمیت باشد از نظر زیست‌محیطی ارزشمند است. ارزش  اقتصادی (بازاری) مراتع: ۱‌- تولید علوفه به میزان 21.4 میلیون تن در سال در دراز مدت و شرایط نرمال ۲‌- تولید علوفه قابل برداشت10.7 میلیون تن مجاز در سال در دراز مدت و شرایط نرمال ۳‌- برداشت فعلی علوفه از سطح مراتع به ارزش ۲۱۷۲۱۰ میلیارد ریال۴‌- حفظ ذخایر ژنتیگی کشور (بیش از 8423 گونه  قلمرو مراتع گسترش دارند) ۵ - وابستگی معاش بیش از یک میلیون خانوار با جمعیتی معادل 5 میلیون نفر 6 درصد جمعیت کشور به مرتع (200 هزار خانوار عشایری با جمعیت 1.3 میلیون نفر) ۶‌- تولید بیش از 42 درصد گوشت قرمز تولیدی درکشور ۷ - وابستگی زنبور داری و تولید آن به مراتع (تولید بیش از 88 هزار تن عسل) ارزش غیربازاری مراتع کشور: ۱‌-افزایش عمر مفید بیش از  200 سد مخزنی کشور ۲ - افزایش دبی پایه رودخانه ها و آب های سطحی۳ -کنترل سیلاب و تغذیه سفره آب های زیرزمینی ۴ - ترسیب کربن و جذب گرد و غبار ۵ - تولید اکسیژن ۶ - کنترل آفات و بیماری های زراعی ۷ - اکوتوریسم ۸‌- ایجاد اشتغال، جلوگیری از فرسایش و روانابطبق ارزیابی‌های به عمل آمده 8.5 درصد مراتع متراکم (بیش از 50 درصد تاج پوشش)  در سطح 7.2 میلیون هکتار، 25.3 درصد مراتع نیمه متراکم (50-25 درصد تاج پوشش)  در سطح 21.4 میلیون هکتار و 66.3 درصد سطح مراتع دارای پوشش 5 الی 25 درصد تاج پوشش در سطح 56.2 میلیون هکتار و در طبقه مراتع کم تراکم قرار دارد.